Suyla Yoğrulmuş Bir Vatan: Mısır’ın Siyasi Coğrafyasına Bir Bakış

Her vatan bir değildir; her harita Mısır gibi hayatla kıpır kıpır değildir. Bazı ülkeler enlem ve boylamla okunur; bazıları ise efsaneyle, hayretle. Mısır, işte bu ikincilerdendir—tarihe asılı bir soru gibi duran bir diyar: Cevabına yaklaştıkça gizemi artar, sırlarını çözmeye yaklaştıkça sabah sisi gibi yoğunlaşır.

Tarihiyle büyüleyen, bugünüyle şaşırtan bu ülkeyi sadece bir coğrafyacının gözüyle ya da bir siyasetçinin aklıyla kavramak mümkün değildir. Onun kendine has bir mantığı, uzun soluklu bir nefesi, kadim alışkanlıkları ve silinmez bir hafızası vardır. Ona baktığınızda bir devlete değil, sanki yaşayan bir mucizeye bakıyormuşsunuz gibi hissedersiniz—mantığa meydan okuyan, devletlerin doğuş ve toplumların evrim kurallarına uymayan bir mucizeye.

En şaşırtıcı olan da, bu “Mısır istisnası”nın gelip geçici bir ana ait olmaması; binlerce yıl süren bir yolculuğun meyvesi olmasıdır. Tam “normale” döndüğünü sanırsınız, sizi eşi benzeri olmayan bir dönüşle, olağanüstü bir istikrarla ya da hiçbir mantığın açıklayamadığı bir değişimle şaşırtır.

Bu yazı, Mısır’ın sırrına yaklaşma çabasıdır. Sadece tarihin penceresinden değil, sadece haritaların çizgilerinden değil; canlı deneyimin kalbinden bakma gayretidir: Çamurdan ve insandan, nehirden ve çölden, yüzlerden ve pazarlardan… Bu ülkenin hiç terk etmediği ikilikten: Ağırlık ve esneklik, itaat ve başkaldırı, birlik ve çokluk arasında gidip gelen bir halden.

Belki sırrını tam çözemeyiz; ama en azından—eski varlıkların fısıltısını dinler gibi—ona kulak verebiliriz. Söyleyemediklerini işitir, konuşmadan da öğrettiğini anlarız.

Bu toprakların evlatlarından olup da içinde bu hayret titreşmeyen biri, ya sonsuz bir gaflete gömülmüştür ya da kendini kandırma tiyatrosunda usta bir oyuncudur. Üçüncü bir ihtimal yoktur: Nasıl olur da Mısır gibi bir ülke, binlerce yıldır beşerî aklın şehirleri düzenlemek için koyduğu her kaideden sıyrılır, ayakta kalır? Nasıl olur da evrensel yasaya karşı gelir ve yine de varlığını sürdürür? Hatta her an sanki kendisi yasa imiş gibi görünür; diğerleri istisna!

Sokaklarında yürürken uyumsuz bir sahnenin içindeymişsin gibi hissedersin; zamanlar birbirine karışmış, şehir takvimin dışında nefes alıp veriyor gibidir. Şehirlerinde dolaşırsın, toplu taşımasına binersin, yüzlere, duvarlara, pencerelere, ilanlara, sokak isimlerine uzun uzun bakarsın. O ayrıntılara dikkat kesilirsin ki kimse fark etmez onları. Ve sonra, farkında olmadan içine bir soru sızar, tekrar eder durur: Bu ülkenin sırrı nedir? Neden hep sınıflandırmaların dışında kalır? Neden coğrafyacıların, siyasetçilerin, tarihçilerin çizdiği şablonlara sığmaz?

Şehrin eski kenar mahallelerine uğrarsın – ne parlamento ne hükümet konağı vardır orada – ama iktidarın asıl nefesi işte oradadır. Tarih orada sessizce oturur, konuşmaz; fakat onu duyarsın. Anlarsın ki bu ülke açıklanmaz, üzerine tefekkür edilir; çözümlenmez, olduğu gibi kabul edilir.

Siyasi sistemlerine bile baksan, hep melez formlar görürsün. Zulmederse, zulmü Şam’ınki gibi değildir, Bağdat’a da benzemez. Sosyalizm derse, içine kapitalizmin öğelerini karıştırır; sonra kapitalizme döner ama dünkü sosyalizmden kalıntılar bırakır. Eski Kıptîlik ya da Firavun kültürünü diriltmek isterse, bu sadece paralarda ya da birkaç dikilitaşta görünür. Ama dil ve din bambaşkadır. Kimse hiyeroglif konuşmaz, firavunların dinine mensup değildir. Firavunların cesetleri ise sergi malzemesi olmuştur! — Bir insanın cesedinin turistik bir objeye dönüşmesi neyin mantığıdır? Bu, insanlığın deliliğe yaklaşmasının bir göstergesidir. —

Sonra dersin ki: Burası bir İslam ülkesidir. Caminin içindeki adamı görürsün; ama o adam, mihrabı yerle bir edecek kadar seküler görüşler taşır. “Yok, bu ülke sekülerdir” dersin; halkın dine dair hassasiyetlerle ayağa kalktığını görürsün. Anadolu’da ya da Şam’da olduğu gibi ortak bir halk kıyafeti yoktur; ama “Mısır kimliği” denen gizemli bir şey vardır. Onu mutfağında, esprisinde, pratik huylarında, kuzeyden en güneyine kadar şehirlerin aksanlarının şaşırtıcı benzerliğinde hissedersin.

Peki mesele nedir?

Cevap kısa ve net: Mısır, ne coğrafi olarak ne de medeniyet açısından “sıradan” bir devlet değildir. Diğer siyasi yapılar gibi kenarda köşede oluşmuş bir varlık değil; kelimenin tam anlamıyla kapalı bir vadi. Ne gariptir ki biz Mısırlılar defalarca “hayat Nil’in kıyılarında doğdu” sözünü işittik, öğrendik; ama bu cümleyi hiç kelimesi kelimesine düşünmedik: Mısır bir “nehir devleti”dir. Her tarafından çöllerle çevrili uzun ve kapalı bir vadidir; dışarısında neredeyse hiç hayat yoktur.

Mısır dediğimiz şey, dört bir yanı kumla sarılmış daracık bir vadiden ibarettir; ortasından geçen nehir ise sanki sadece hayat için yaratılmıştır. Bu su şeridi basit bir akarsu değildir — bizzat vatanın kendisidir. Siyaset onun üzerinde ilerler, insanlar onun çevresine yığılır, kültür ve ekonomi onun kıyılarında örülür. Bu eşsiz coğrafya, keskin bir merkeziyetçi kader, nadir bir dil birliği ve neredeyse mutlak bir etnik benzerlik yaratmıştır. Öyle ki Kahire sadece ülkeyi yönetmez; ona hükmeder. Onu elinde tutan Mısır’ın tamamını elinde tutar; onu geçip de ötesine geçen, tarihin dışına düşer.

Bu, ne Irak’ta ne Şam’da ne de Mağrib’de görülür; zira buralarda her zaman şehir devletleri ve bölgesel emirlikler mevcuttu. Abbasi hilafetinin yıkılışında “Şam” adlı tek bir devlet yerine, Halep, Şam, Humus ve Kerak gibi emirlikler vardı. Oysa Mısır’da, Yukarı Mısır (As-Saeed), bağımsızlık hayali kuranlar için hep ulaşılması güç bir düş oldu; tam anlamıyla boyun eğmeyen ama aynı zamanda kaçışı da imkânsız topraklar. Burada patlak veren her ayaklanma, merkezi Kahire’nin gölgesinde hızla bastırıldı — tıpkı Ezzuddin el‑Afram örneğinde olduğu gibi. O emir bağımsızlık niyetiyle bayrak kaldırdığı gibi, merkezî otoritenin baskısıyla etkisizleştirildi. Bu, Damsak’taki es‑Salih İsmail ya da Kerak ve Şubek’te hüküm süren el‑Muğis Ömer gibi figürlerin Şam çevresinde bağımsız devletler kurma imkanına sahip olduğu yerin aksineydi. Mısır, böyle bir yapıya izin vermez: gücü başkentten gelir ve tüm topraklara nüfuz eder; başkent elini uzattı mı kontrol sona erer.

Mısır coğrafyası yalnızca tek bir devletin var olmasına imkân verir; ama bu, iktidarın mutlak birliği demek değildir. Baş bozulunca parçalar kopmaz; aksine bir kaos döngüsü başlar. Örneğin Eyyubi Sultanı es‑Salih Necmuddin’in ölümünden sonra: Şecerü’d‑Dirr, Aybek ile evlenerek iktidarı üstlendi; sonra Aybek’i ortadan kaldırdı; ardından Kutuz gelip ona darbe yaptı… Bu kanlı hikâye sanki bitmeyen bir oyun gibiydi. Bu siyasi çılgınlığın tam ortasında, Dimyat Franklar işgalindeydi; buna rağmen devlet dağılmadı. Tam aksine, toparlandı ve kaotik görünümünün altında ilahi bir denge ve saf Mısır zekâsıyla ayakta kalmayı başardı.

Her Mısır valisi tahta yükseldiğinde tekrarlanan tehlikeli bir mısma (signet) vardır: yüce bağımsızlık arzusu, sanki toprağın kendisi onu yalnızlığa davet eder, her otoritenin üstünde hüküm sürme hakkını hak etmiş gibi kılar. Mısır, doğal yapısıyla ancak mucizevi bir müdahaleyle fethedilebilecek bir kaledir: doğudan gelen ordular Sinay Çölü tarafından yutulur; güney, Nübüvî topraklar gibi kırlıktan öteye geçmeye elvermez; batı geniş kum tepeleriyle kaplıdır, geçilmesi zor; kuzey sahili ise Akdeniz’in sularıyla sınırlıdır — toplu istilalara açılamayacak kadar zorludur. Bu coğrafi surların arasında Nil, sükûnetle akar; hayatın devamı için yeterli suyu sağlar, dünya bir anda kopsa bile içindeki düzen sürer.

Mısır, Allah’tan başka hiçbir güce muhtaç değildir. Nil susuz kalırsa, toprak bereketini yitirebilir; ama nehir olduğu sürece halk doyar, limanlar ticareti canlı tutar. İç düzen sağlanırsa, dışarıdan gelen tehdit nadiren tesir eder; bazen hiç erişemez bile. Konumu itibarıyla doğudan gelen tehlikelerin en sonunda ona ulaşır, ama o bunları uzaktan izleyebilir. Irak’ın, Şam’ın önü açığa dökülür; Mısır ise geride bekler, analiz eder, düşmanın hatalarını takip eder ve hazır olur — ta ki diğerleri yetersiz kalınca harekete geçer.

İşte bu yüzden, Mısır kabile yönetimine tahammül edemez, çok sesliliğe elverişli değildir ve iktidarı paylaşmayı beceremez. Bu ülke yarım çözümleri tanımaz: Hâkimi güçlü olursa despot kesilir, zayıf düşerse kaos kökünden söker atar. Ne kalıcı dengeler vardır, ne de Şam’daki gibi yaşamayı sürdüren beylikler. Her şey acımasız bir merkeze akar; oraya uzanan eller kesilir.

Mısır’da merkezîyet bir siyasal tercih değil, coğrafi bir yazgıdır. Nil Nehri, bir omurga gibi ülkeyi boydan boya yarar. Bu omurga dallanmaz, çatallanmaz. Etrafını saran uçsuz bucaksız boşluklar ne dağlarla bölünür ne vadilerle kesilir ne de kabilelerle doludur. Bu yüzden, hükümdarın eli her köşeye ulaşır; ne kantonlar vardır, ne bölgesel güçler, ne de yarı bağımsız emirlikler.

Sonra da dil geldi ve bu bütünlüğü daha da pekiştirdi. İslam fethiyle tek bir dil egemen oldu; Kıptîcenin çekilmesiyle birlikte, Asvan’dan İskenderiye’ye kadar neredeyse zahmetsizce anlaşılan ortak bir Arap lehçesi doğdu. Telaffuz farkları önemsizdir; ne anlamayı engeller ne iletişimi bozar. Bu, Fas’ta gördüğümüz durumun tam tersidir: Fes’li biri Sous’tan bir gençle anlaşmakta zorlanır; her ikisi de Rifli bir işçiyi veya Atlas Dağları’nda bir çobanı anlamayabilir. Orada, Berberice, yerel Arapça lehçeleri ve sömürge geçmişinin bıraktığı tortular, dağlık coğrafyanın yalıtımıyla birleşerek neredeyse her dilsel ortamı bağımsız birer evren haline getirir. Mısır’da ise dilsel uyum eşine az rastlanır bir merkeziliği sağlamlaştırır: Tek bir hitap dili, tek bir otorite ve neredeyse tek ağızdan konuşan bir halk.

Mısır Arap bedeninin bir parçası olsa da, izole konumu ve nehir doğası onu kendi başına ağır bir varlık hâline getirmiştir. O, kara değil, bir nehir devletidir. Ve savaş onun topraklarında bambaşka bir şeydir: Nil’e yaklaşan her çatışma bizzat hayatı tehdit eder; nehir şeridinden ayrılan her ordu düşmanını görmeden çölde yok olur. Bu yüzden savaşları hep ani ve kesin olmuştur; Mansura’da olduğu gibi.

Nil, diğer büyük nehirler gibi değildir: Ne ulusları ayıran Ren’e benzer, ne de Avrupa’yı halklar arasında engellere bölen Tuna’ya. Nil, kopmaya izin vermeyen bir vadidir; kuzeyi güneye bağlayan bir atardamar gibi uzanır, yeryüzüne boyuna bir hat çizer ve bu hat, yerleşimi, iktidarın hareketini ve hayatın akışını belirler.

Bu yüzden Mısır’daki isyanlar uzun ömürlü olamaz, köklü sonuçlar doğurmazdı; çünkü her başkaldırı kısa sürede iktidarın eline düşerdi — tıpkı birçok kez, uzak olduklarına güvenerek ayaklanan Yukarı Mısır emirlerinin başına geldiği gibi. Orada sığınılacak bir yer yoktur, saklanmaya elverişli bir arazi de.

Nehir, sakinlerine onunla birlikte akmayı dayatmıştır; kıyılarında uzun bir çizgi gibi dizilmiş bir şekilde. Her köy bir geçiş noktası olmuş, her kasaba devletin ipinde bir düğüme dönüşmüştür; kopmaya izin yok. Ne ayaklananları gizleyecek dağlar vardır, ne de Şam çölü veya Yemen dağlarında olduğu gibi dolanan aşiretler. Burası açık bir topraktır: kimse burada kaybolmaz, merkezden hiçbir şey gizli kalmaz.

Mısır dış görünüşte sakin, istikrarlı bir yer gibi görünür; sanki zaman, başka yerlere çarptığı gibi ona çarpmaz. Ancak tarih, Mısır’a – ve ona göz diken herkese – öğretmiştir ki istikrar, eğer nehrin dengesi bozulursa, bir seraptan ibarettir. Asırlar önce, suyun kıt aktığı bir yıl bile tarlaların harap olması, ağızların aç kalması ve orduların felce uğraması için yeterliydi. Bu topraklarda hâkimiyet kurmak isteyen herkes şunu bilirdi: Eğer ekini ve suyu güvenceye alamazsa, hiçbir hâkimiyeti olamaz. Fetih, şehirleri ele geçirmek değil, su kanallarını korumaktı.

İşte bu yüzden Mısır, itaati kadar sadakati kolay olmayan bir yer olmuştur. Hilâfetten hilâfete, imparatorluktan imparatorluğa geçen her yönetici için ağır bir yük olmuştur. Başkasında erimez, kendi mantığıyla yol alır; tarımıyla yetinir, coğrafyasıyla korunur. Bu diyarda itaat, her zaman bir şartla verilmiştir: varlığını sürdürebilme güvencesiyle.

Mısır sadece tarihi olan bir ülke değildir; aynı zamanda bir mantığı vardır. Onu harekete geçiren, sadece siyasetin gözünden görünmeyen, coğrafyanın kendisidir; sazı belli bir ritimle çalan el gibi. O, nehrin çölle buluştuğu yerdir: su, iki yandan ölümle çevrilidir ve medeniyet her zaman yok oluşun kıyısında doğar.

Toprak ile su arasında kalan bu dar hatta, ağırbaşlı, köklü bir medeniyet kuruldu; konuşmayan ama herkesi doyuran nehir gibi. Ve işte bu tuhaf karışımdan – birleştirici bir nehir, ayırıcı bir çöl, yük bindiren bir tarih ve parçalanmaya direnen bir kimlik – tanıdığımız Mısır doğdu: kimseye benzemez, kimsenin içinde erimez.

Bu toprak sıradan bir devlet değildi, halkı da sıradan bir halk gibi değildi. Onu yalnızca siyaset araçlarıyla açıklamaya çalışmak insanı şaşkınlığa götürür, sadece bir coğrafi konum ya da idari yapı olarak okumak ise hataya götürür. Çünkü burada, damar gibi uzanan bu dar vadide coğrafya tarihle iç içe geçer, mantık içgüdünün ardında kaybolur ve devlet fikirden değil, mekânın içgüdüsünden doğar.

Mesele sadece siyasi merkezilik ya da kültürel kapalılık değil; bundan daha derin bir şeydir: Vadide yerleşmiş bir ruhtur bu, vadinin sureti tekrar etmeye yaklaşınca yeniden şekillenmesini sağlar. Belki de onu her değişime rağmen ayakta tutan, her işgale rağmen zor kılınan, her komşu gürültüsüne rağmen yalnız bırakan budur.

İşte burada, onun o tuhaf ikili doğasını anlıyoruz: Bazen vadi çamuru gibi uysal görünen bir kişilik, bazense beklenmedik bir taşkın gibi asi. Ritim ayarlanırsa itaat eder, ahenk bozulursa isyan eder. Şehirler gibi yönetilmez, haritalar gibi okunmaz; bir canlı gibi anlaşılır: mizaçlı, hatıralı ve sırlarla dolu.

Ne ova devleti ne de dağ devleti; bu iki kıyının devletidir: su ile kum arasında, hasat ile kıtlık arasında, istilacılar ile unutulmuşlar arasında yaşayan bir varlık.

Ve bunu anlamayan, onda kaybolur ve onu bir bilmece sanır. Oysa bilmece değil; dinleyene konuşan bir vadidir.

Muhammed bin Abdullah bin Abdülhakam şöyle rivayet etmiştir: Babam bana anlattı; Velîd bin Müslim’den, Safvân bin Amr’dan, Abdurrahman bin Cübeyr bin Nüfeyr’den, babasından, Ebû Basra el-Gifârî’den – Allah ondan razı olsun – ki şöyle demiştir:

“Mısır, yeryüzünün bütün hazinelerinin anahtarıdır; onun hükümdarı, bütün dünyanın sultanıdır. Bilin ki, o şehirlerin hanımefendisidir.”

– Kindî, Faḍāʾil Miṣr al-Maḥrūsa